Bayram gününün cumaya denk gelmesi durumunda Cuma namazının sorumluluğunun kişiden düşeceği; bayram namazını eda ederse o gün Cuma namazı kılmayabileceği şeklindeki görüş tarihte bazı fakihlerin savunmuş olduğu bir görüştür. Ne var ki cumhur ulemanın savunduğu görüş bu değildir. Dilerseniz öncelikle meselenin çıkış noktası sayılabilecek hadiseyi anlatan rivayete yer verelim sonra da alimlerin bu rivayeti nasıl değerlendirdikleri noktasını aydınlatarak meselemizi tahlil etmiş olalım.
Bayram günü Cuma gününe denk geldiğinde -ki bizim bu yıl böyle olacaktır- Cuma namazının düşeceği görüşüne delil olarak getirilen rivayet şu şekildedir:
Ez-Zuhrî, Abdurrahmân’ın azadlı kölesi Ebû Ubeyd’den şöyle rivayet etmiştir:
“Bayram namazını Hz. Ömer bin Hattâb ile birlikte kıldım. Namazı kıldı, ardından dönüp hutbe okudu ve şöyle dedi: “Bu iki günü (yani Ramazan Bayramı ve Kurban Bayramı günlerini), Resûlullah ﷺ oruç tutmayı yasaklamıştır. Bunlardan biri, oruçlarınızı bozduğunuz Ramazan Bayramı günüdür; diğeri ise kurbanlarınızın etlerinden yediğiniz gündür (yani Kurban Bayramı).” Sonra bayram namazını Hz. Osman bin Affân ile birlikte kıldım. Namazı kıldı, ardından dönüp hutbe okudu ve şöyle dedi:
“Bugün, sizler için iki bayram bir araya gelmiştir (yani bayram ve cuma). Âliye (Medine’nin üst kesimleri) halkından cuma namazını beklemek isteyen beklesin; dönmek isteyen de dönebilir. Ben ona izin verdim.” Sonra bayram namazını Hz. Ali ile birlikte kıldım. O esnada Hz. Osman evinde kuşatma altındaydı. Hz. Ali namazı kıldı, ardından dönüp hutbe okudu.”
Bu rivayeti aktaran İmam Muhammed şöyle demektedir: “Bütün bu rivayetlere göre biz de hüküm veririz. Nitekim Hz. Osman cuma namazı konusunda sadece Âliye halkına (Medine dışında oturanlara) ruhsat vermiştir; çünkü onlar şehrin (Medine’nin) asıl sakinlerinden sayılmazlardı. Bu da İmam Ebû Hanîfe’nin -Allah ona rahmet etsin- görüşüdür.”[1]
Dikkat edilirse İmam Muhammed bu rivayeti değerlendirirken, mutlak anlamda bayramın Cuma gününe denk gelmesinin Cuma namazını kişiden düşürmeyeceğini; rivayette bahsedilen durumun zaten Cuma’nın kendilerine farz olmayan kişilerle ilgili olduğunu söylemektedir. Dolayısıyla Hanefîlerin bu konudaki görüşü bayramın Cuma gününe denk gelmesi halinde Cuma namazının farziyetinin düşmeyeceği yönündedir.
Şimdi de tarih boyu diğer ulemanın bu konuya nasıl yaklaştığına şöyle cevap arayalım:
İbn Kudâme şöyle der: “Eğer bayram günü cuma gününe denk gelirse, bayram namazını kılan kimselerden cuma namazına katılma yükümlülüğü düşer. (…) Cuma namazının bayram gününe denk geldiğinde düşeceğini söyleyenler arasında Şa‘bî, Neha‘î ve Evzâ‘î de vardır.”
“Bu görüşün Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, Saîd (b. el-Müseyyib), Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Zübeyr’in mezhebi olduğu da söylenmiştir. Fakat fakihlerin çoğu, cuma namazının (bayram namazı kılınsa dahi) farz olduğu görüşündedir.[2] Çünkü (cuma namazının farz olduğunu bildiren) ayetin genel ifadesi ve bu hükmü destekleyen hadisler mevcuttur. Ayrıca, bu iki namaz (bayram ve cuma) farz olan iki ayrı namazdır. Bu durumda birinin diğerini düşürmemesi gerekir; tıpkı öğle namazıyla bayram namazının birinin diğerini düşürmemesi gibi.” [3]
İbn Kudâme’den alıntıladığımız bu derli toplu tafsilden sonra mezheplerin bu husustaki görüşünü de kısaca şöyle ifade etmiş olalım:
Hanefîlerin görüşü yukarıda İmam Muhammed’den alıntıladığımız minvaldedir. İmam Tahâvî’nin ifade ettiği üzere İmam Malik de bu konuda Hanefîlerle aynı görüştedir.[4] Malikî kaynaklarda yer alan malumat da bunu desteklemektedir.[5] Yani biri nafile diğeri farz olan bu namazların birinin kılınması diğerini düşürmeyecektir. Yukarıda Hz.Osman ile ilgili nakledilen rivayette bahis mevzuu olan kişiler zaten Cuma’nın kendilerine farz olmadığı şehir dışında oturan insanlardır.
Şafiilerin görüşü, böyle bir durumda şehir halkına cumanın farz olması, köylülerden sâkıt olabileceği yönündedir. Nitekim Osman b. Affân, Ömer b. Abdülaziz ve cumhur ulemanın görüşü de budur.[6]
Ez cümle, Hanefîlerin ve diğer cumhur ulemanın görüşüne göre Bayramın Cuma gününe denk gelmesi durumunda Cuma namazı kişiden sâkıt olmayacaktır. Bu hususta delil alınan rivayetin nasıl anlaşılması gerektiği de yukarıda beyan edilmiştir.
—————————————————————————-
[1] Muhammed b. Hasen eş-Şeybânî, Muvatta, No: 232, 233.
[2] İbnu’l-Münzir de el-Evsat’ın da bu hususta ittifak olduğunu aktararak şöyle demektedir: “Âlimler, cuma namazının farz olduğu konusunda ittifak etmişlerdir. Resûlullah’tan sabit olan sahih haberler de, farz namazların beş vakit olduğunu göstermektedir. Bayram namazları bu beş vakitten değildir. Kur’ân, Sünnet ve icmâ cuma namazının farz olduğuna delalet ederken; Resûlullah’tan gelen sahih haberler de bayram namazının nafile (sünnet) olduğunu gösterdiğine göre, bir farz namaz, bir nafile sebebiyle terk edilemez.” (İbnu’l-Münzir, el-Evsat fi’s-Süneni ve’l-İcmâ‘i ve’l-İhtilâf, Dâru Tayba, 1991, Baskı: I, IV/291.)
[3] İbn Kudâme, el-Muğnî, Mektebetu’l-Kâhire, Mısır, 1388, II/265.
[4] Bkz. Ebû Ca‘fer et-Tahâvî, Muhtasaru İhtilâfi’l-Ulemâ, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, I/346.
[5] Nitekim İmam Malik, yukarıda yer alan Hz. Osman ile ilgili rivayeti delil almamış ve ‘Bu rivayet bana bu tarikten başka bir yolla ulaşmadı’ demiştir. İmam Malik’ten bu rivayeti onun görüşlerini en iyi bilen talebelerinden İbnu’l-Kasım el-Müdevvene’de nakletmektedir. (Ebu’l-Hasen Ali b. Sa‘îd er-Recrâcî, Menâhicu’t-Tahsîl, Daru İbn Hazm, 2007, Baskı: I, I/548.)
[6] Zekeriyya en-Nevevî, el-Mecmû‘ Şerhu’l-Mühezzeb, IV/491.